Page:Vocabolardlladinleterar.pdf/182

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
This page has not been proofread.


chimpl
147


luus, chè chisc’, (tolando fora val furiùs) sela vi in pesc’ tra d’sè, e sè mangia l’erba bell chitament’r de buriada DeclaraJM, SantaGenofefa1878:66 (Badia).

chieto (amp.) ↦ chiet.

chigiò (moe.) ↦ chilò.

chigna (amp.) ↦ clina.

chiló (gad.) ↦ chilò.

chilò Ⓔ ECCU ILLŌC (EWD 2, 112) 6 1763 chi lò ‘hic, hac, hactenus, ecce’; da chio lò ‘hinc’; portè chi lò ‘affero’ (Bartolomei, 1763-1976:72, 76, 93)
gad. chiló mar. tlo Badia chilò, achilò grd. tlo fas. chiò caz. chiò bra. chiò moe. chigiò fod. chilò LD chilò MdR chilò, achilò
avv.
1 in questo luogo, vicino a chi parla (gad. B 1763; A 1879; Ma 1950; P/P 1966; V/P 1998; DLS 2002, grd. A 1879; G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879; T 1934; Pe 1973; P/M 1985; Pz 1989; DLS 2002; Ms 2005, LD DLS 2002, MdR) Ⓘ qui Ⓓ hier ◇ a) Y tlo dant a vosc piesc svergognà ve prëie plu che posse j clo dant a vòsch piesch svergognia vœ prej plu che pose RungaudieP, LaStacions1813-1878:90 (grd.); b) Cotan de servitú en ciasa de mi pere á pan dessurora, y iö me möri chiló da fan. Cotang de servitu in tgiasa de mi père ha pang d’sorora, e iö me möre chilò da fang. HallerJTh, FigliolProdigoBAD1832:139 (Badia); c) tan d’aureies te cësa de mi pere, che à pan plu che assé; y ie more tlo da fam tang d’auréjes in te tschiésa de mi pére, che han pang peu che assé; y je more tló da fam HallerJTh, FigliolProdigoGRD1832:141 (grd.); d) cotán de oure n cesa de mio pere, che à assè da laoré e da mangé ma mi muore da fam chilò! cotan de oure ‘n tgièsa de mio pére, che ha assé da lavoré e da mangié ma mi muore da fam chiló! HallerJTh, FigliolProdigoFOD1832:151 (fod.); e) Ći azidënt favorevol ves mëna mo achilò? Çhi accidënt favorévol ves mëna mó aquilò? DeRüM, DonzelaComplimënt1833-1995:240 (MdR); f) Olà é le spolverin? / Eco, chilò! Olà é le spolveriǹ? / Ecco, quilò! DeRüM, CotancMëis1833-1995:253 (MdR); g) I á porater bën aldí / Dan dui o trëi o cater dis / Te nosta dlijia tlo La Pli, / Ch’al vën plü nozes do püc dis. Ia por ater beng aldí / Dang dui o tröi o cater diss / Tö noschta Glischia tlo la Pli, / Chal vögn plü notzös do pütg diss. AgreiterT, ConLizonza1838-1967:130 (mar.); h) Ades sci l é l paradisc / Chilò tel nost paisc Dess ṡi l’è l’paradiss / Chilò tel nos paìss PescostaC, OrghenPlie1843-2013:428 (fod.); i) N’ó pa plü diau o mostri, / tlo pa dí bel paternostri! N’ô pa plö diàu o mostri, / tlo pa dì bel paternostri! PiccolruazA, Scassada1848-1978:72 (Badia) (marebbanismo); j) Dapò vegn Mazin e Muncion, Mazin apede l’aga e Muncion sul mont. Chiò ju no i rejona più polit fascian, i rejona sche desche chi de la Val de Sora Dapò vöng Mazin ö Muntschon, Mazin apedö laga ö Muntschon sul mont. Chio schù noi röschona più polit faschan, i röschona sche döschö chi della Val do sora ZacchiaGB, DescrizionFascia1858*:4 (bra.); k) Enjignà n bon let a chest brao tous, l’à dit chel che l’aea menà, perché l’à intenzion de dormir chiò. Insigna un bon let a chist brau tous, la dit chelche la ea mená, perche la intenzion de dormir chió. IoriG, InjignàLet1860*-2013:402 (caz.); l) Ah, chiló él duncue deventé l’orendo delit, él chiló sopolí to corp mort? Ah, chilò èle dunque d’ventè l’orrendo delitto, èle chilò sepulì to corp mort? DeclaraJM, SantaGenofefa1878:91 (Badia); m) Sce, achiló, olach’ i sun sdraié, sön chësc salajëi, ch’i bati cui pügns, ê zacan Genofefa sentada Sé, a chilò, ullacch’ i sung sdraiè, soung chesc’ salajei, ch’i batte cui pungn’s, ē zaccang Genofefa sentada DeclaraJM, SantaGenofefa1878:124 (Badia); n) Franz ie cors via pra de ëila y à dit: "tlo sonse! cie ulëis’ a da me?" frants íe kors vía̤ pra̤ d’áila̤ i a dit: "tlo soŋ-zę! tx’ uláis-a̤ da̤ mę?" RifesserJB, Tëune1879:108 (grd.)
2 come rafforzativo di altri elementi, per sottolineare vicinanza (gad., grd., fas., MdR) Ⓘ qui Ⓓ hier ◇ a) Chiò segnor, vardaie mo, se i é beloc. Glò Segnor, vardae mò, sè i è belotg. GiulianiGB, Gespräch1812-2014:57 (bra.); b) Ma dopo che chëst ti fi tlo che à desfat l fatissie (si arpejon) cun putanes (scroes), ie unì, i es mazà n vadel gras. Ma dopoché cest ti fí tlo che ha desfat el fati sie (si arpeschong) cung putanes (scróes), joe uni, li és mazzá ung vedöl grass. HallerJTh, FigliolProdigoGRD1832:143 (grd.); c) Chilò! Restede servì. / Cotant me tóchel da ves dè? Quilò! Restéde servì. / Cotant me tocchel da ves dè? DeRüM, CotagnDeBrac1833-1995:246 (MdR); d) Chësc martöre / al s’un möres / dala sonn chiló. Chësc martöre / al s’ an möre / dala sonn chilò. PiccolruazA, Scassada1848-1978:70 (Badia); e) Chësta val chiló ê döta curida d’blanch Chesta val chilò ē dutta curida d’blanc DeclaraJM, SantaGenofefa1878:45 (Badia)
3 in questo momento, a questo punto, con valore temporale o riferito al passaggio di un discorso (gad., grd., MdR) Ⓘ qui Ⓓ hier ◇ a) Mi bon seniëur curat! / Tlo ëise fat damat. Mi bon seniëur kurat! / Tlo ëise fat da mat. PlonerM, CuraziansBula1828-1915:64 (grd.); b) Dess dunca demà i ri e i lotri jì soldas? Chilò stéssen pa frësć! Dess dunca demà i ri e i lottri ĝi soldas? Quilò stessaǹ pa frësc! DeRüM, AldìNiaSignurCurat1833-1995:263 (MdR); c) "Manajëia chëstes ermes por Idî, por defëne l’inozënza arbandonada, y en castighe al’iniustizia crudela;" mo chiló i smarësc le müs, vëgn blanch desche che le lin "Maneja chestes ermes pur Iddì, pur defenne l’innozenza arbandonada, e in castigo all’ ingiustizia crudele;" mo chilò i smaresc’ ‘l mus, vengn’ blanc desc’ che ‘l ling DeclaraJM, SantaGenofefa1878:8 (Badia)
da chilò inant (gad.) Ⓘ d’ora in avanti, d’ora in poi, da adesso in poi Ⓓ von nun an ◇ a) Chësc, o püra creatöra sará da chiló inant tüa spëisa Chesc’, o pura creatura, sarà da chilò inant tua speiſa DeclaraJM, SantaGenofefa1878:18 (Badia).

chilò (Badia, fod., LD, MdR) ↦ chilò.

chimai Ⓔ forma sincopata di chi(che)mai 6 1821 ki mei (PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:56)
grd. chimei fas. chi mai
pron. Ⓜ inv.
tutti, qualunque persona (grd., fas. DILF 2013) Ⓘ chiunque, chicchessia Ⓓ wer auch immer, jedermann ◇ a) Pitl y grant, chimei udova: Viva bera Cristl, viva! Pitl i grant ki mei udova: Viva bera Kristl, viva! PlonerM, BepoMahlknecht1821*-1915:56 (grd.).

chimei (grd.) ↦ chimai.

chimpl Ⓔ dtir. (g)gimpl (EWD 3, 384) 6 1864 gimpli m. pl. (VianUA, JëntCunvënt1864:195)
gad. chimpl mar. chimpl Badia chimpl grd. chimpl fas. chimpl caz. chimpl bra. ghimpl moe. chinpen fod. chimpl LD chimpl
s.m. Ⓜ chimpli
piccolo uccello passeraceo (pyrrhula pyrrhula) (gad. A 1879; Ma 1950; P/P 1966; Pi 1967; V/P 1998; DLS 2002, grd. G 1879; G 1923; L 1933; Ma 1953; F 2002; DLS 2002, fas. A 1879; R 1914/99; DA 1973; Mz 1976; DLS 2002; DILF 2013, fod. A 1879, LD DLS 2002) Ⓘ monachino, ciuffolotto Ⓓ Gimpel, Dompfaff ◇ a) Per l amor de Die, percie cëla pa chisc chimpli nsci suvier, y percie tën pa chisc stocfisc l cë nsci tl’aria? Per l’amor di Die, pertgë tgèla pa chiŝ gimpli ’ŋŝi suviör, y pertgë tëŋ pa chiŝ stochfiŝ ‘l tgè ’ŋŝi tl’aria? VianUA, JëntCunvënt1864:195 (grd.).

chimpl (gad., mar., Badia, grd., fas., caz., fod., LD) ↦

chimpl.